Jan 10, 2015  Kanneen Barattotaa fi Ummata Oromoo nagaa meeshaa baraneen bakka bakkatti ajjeefaman kudhanootaan lakkaawaman ajjeesan fi akkataa itti ajjeefaman Qaama Walaba Tahe Mootummoota Gamtoomaniin utubameen akka qoratamanii fi seeratti akka dhihaatan. Seenaa fi seeraan akka itti gafatamuufdeemtan hubachiifna Ka’i Qeerroo!! Chaltu spent most.

Seenaa Ummata Oromoo Gababbinaan Oromoon saba Afrikaa keessa jiraatu, kan Itoophiyaa keessaa fi haga xiqqoo immoo ummata Keeniyaa fi Somaaliyaa keessatti argamu dha. Sabni Oromoo saba Itoophiyaa keessatti baay’ina ummataan tokkoffaa irra jiru. Akka Qo’annoo bara 1994 (akka dhaha Giriigooriyaanitti) baay’nni ummata Oromoo dhibbantaa ummata Itoophiyaa 32.1% qabata. Har’a baayyini ummata Oromoo miliyoona 40 oli dha. Afaan dubbatamus Afaan Oromoo jedhama.Afaan oromoo afaan Hawusaafi Arabiiffaati anee sadarkaa sadaffaarraati argama.

Ummatni Oromoo ummata afaan kushi dubbatu kan bahaa fi kaaba baha Afrikaa keessatti argaman keessaa tokko dha. Ummatni Oromoo kaabaan hanga Tigraay, kibbaan hanga Keeniyaa faffaca’ee argama. Gaanfa Afrikaa keessa Oromoon saba kushii dubbatu guddicha dha. Akkaataan lafa, aadaa fi afaan isaa Oromoo Afrikaa keessa dabre immoo addunyaa keessatti akka beekamtu isa godheera.

Qo’annoon jiru akka ibsutti Oromoon ganna kumaa ol Afrikaa Bahaa keessa akka jiraate amanama (Prouty at al, 1981). Oromoo Saba “Pastoralist/nomadic” fi “semi-agriculturalist” jedhaman keessaa akka dhufe amanama. Jaarraa 16 keessatti eega mootummaan Habashaa fi Sulxaanetii Adaal wal hadhanii lachuu dadhabanii dhiisanii booda, ummanni Oromoo gara Kaabaatti (kaaba Oromiyaa ammaatti)babal’atan. Abbaan amantii “Baahiree” jedhamu akka bara 1593tti barreessetti jajjabeenya Oromoon yeroo sunitti qabu cimaa akka ture ibseera.

Bahrey itti aanee Oromoon akka gara kaaba-dhihaatti gara Arsii, Shawaa, Wallagga fi Goojjam akkasumas gara kaaba-bahaan gara Harargee fi Walloo akka fafaca’e ibseera. Marcus akka jedhetti kaabi-dhihaa Boorana akka bakki Oromoon duran qubate akka ta’e ibseera. Jaarraa 17 jalqabee Oromoon Amaara irraa gargar bahuu jalqaban. Haa ta’u malee, Oromoon bulchiinsa Itoophiyaa bara suni keessatti bakka argachuu jalqabde. Keessattuu Emperor Iyoas 1ffaan (1730-55) Oromoota saba haadha isaa ta’an ofitti dhiheessuu jalqabe.

Akkasumas waltajjii Gondar keessatti Afaan Oromoo akka dubbatamu taasise. Bara “Zemene Mesafinti” keessatti dhaloota Oromoo kan ta’an Yejjuun bara dheeraaf waraanaan Imperoota Itoophiyaa dursaa turan. Akkasumas Begemder, Enderases jalatti qoodamuu jalqaban. Yejjuunis Raas Alii 1ffaa jala bulaa ture, haa ta’u malee, bara dheeraan duuba Tewodiroos 1ffaan Raas Alii 1ffaa injifate. Ta’us, ammallee Impereronni Itoophiyaa waan dadhabaniif waraanni Yejjuu Itoophiyaa keessaa tokkoffaa ture. Oromoonni bara sunnitti beekkamoo turan keessaa 1. Bulchituu Menen kan Wollo, kan bara 1800 Empress taate.

Ras Mohaammad kan Wollo, kan Raas Mikaa’el ta’e, achiin bulchiinsa Sion. Poslovici pro trenie. Bulchituu Menen kan Ambaassel, kan haadha manaa Hayila Sillaasee taate. Humnaa fi maatii imperiyaalaa wajjin walitti qabamuf jecha ummatni Oromoo hedduun Kiristaanummaatti jijjiiramanii turan.

Itti fufee immoo, gara dhuma 1800ffaatti, Emperor Yohaannis 4ffaan gosa Oromoo Walloo keessa jiran hunda akka Kiristaanummaatti jijjiraman yookaan immoo akka qabeenya isaanii dhaban sodaachisee ture. Kun immoo gosa Oromoo lafa warra dhiisan akka gara kibbaatti godaanan warra godhee ture. Bulchaan Oromoo Mohaammad maqaa jijjiratee Abbaa lafaa Mikaa’el jedhame, niitii erga fuudhee booda abbaa Emperor Iyyaasuu 4ffaa ta’e. Godinaale Oromiyaa Arsii Baalee Boorana Jimma Iluu Abbaa Booraa Shawaa Dhihaa Harargee Bahaa Wallaga Bahaa Harargee Dhihaa Shawaa Bahaa Shawaa Kaabaa Wallaga Dhihaa Gujii Qoqqoodama Oromoo Ummani Oromoo bakka kudha lamatti adda bahan. Bakka dhiha baha irra eegalee hanga bahaatti tuutnitun: Ummani Wallaggaa ummata naannawa dhihaa jiraatu ummanni kun naannawa bishaanii jiraatan; Oromoo Maccaa, Laga Dhidheessaa fi laga Oomoogidduu, kibba laga Gibee jiraatu.